Нvнжиг

1990 оны "Шувуун саарал" наадмын тусгай байрын шагналт

1. Yvрээр. Халуун хєнжил хуу татахад уулын сэрvvн цэнгэг агаар намайг тэврэн авна. "Эр хvн шиг эрвэлзэнэ ээ, хє. Морьдоо татах боллоо" гэх Цогоо ахын дуу сонсогдоно. Хэлтгий саран баруун уулын шил дээр очиж, цолмон хєєрчээ. Шvvдэрт ногоонд хєл нvцгэн гvйхэд уулын хvvшид таван алдын аргамжаатай бага зээрд намайг таньж, аяархан vvрсэнэ. Болжмор жиргэж, хєх агийн vнэр vvлэн сvvдэр шиг унана.
2. Наадмын замд. Цогоо ах загалаа хєтлєєд, морин цагаан шvд гарган "Бор борын бялзуухай"-г салхи сэвэлзтэл исгэрнэ. Унаж яваа урт борлог морь нь даага шиг багадаж харагдана. Би шагай зээрдийг хєтєлж, бага зээрд хантайргатай сул дагана. Маргааш яaх бол гэхээс миний зvрх огшин амьсгал дээрдэнэ. "Хvний газар нэрээ хичээнэ. Морьдоосоо нvд салгаж болохгvй" гэж Цогоо ах захина. Наадмын замд явахад газар дэндvv холдож, уулс хэтэрхий томдож vзэгдэнэ.
3. Наадмын 2 дахь єдєр. Инээхийн дон туссан Цогоо ах хоёр зээрдийн хооронд хотонгийн хошуун хусуураа барин гvйж, "хєдєлгє хєдєлгє" гэж бахардан хэлнэ. Би бага зээрдээ хєтлєн тойрон шавсан олны дундуур зай гарган явахад гайхан биширсэн тvмэн харц євдєг чичрvvлнэ. Хоолой арган нvдэнд чийг даана. "Бугатын хоёр зээрд", "Єчигдєр их насанд удаа ташаа тvрvv манлайлсан хоёр загалын дvv морьд юм гэнээ" гэх vгс чихэнд там тум атлаа цээжинд яруу. Монгол эр, хvлэг морь хоёр аз баярын тэнгэр нэгтэй юмсан уу даа.
4. Наадмын нєгєєдєр. Намайг нутгийн улс бараадуулж єгєєд Цогоо ах шагай зээрдээ хєтлєн зам салан давхиж одлоо. Будар будар тоос нь миний цээжинд суунаглана. Аргагvй шvv дээ, миний ах биш юм чинь. "Эрхэлж дагадаг бага зээрд минь танихгvй хvнд хєтлvvлэн хаа газар янцгааж яваа бол" хэмээн санахад дотуур мэгшинэ. Их хоёр загал ч гэсэн дээ. Буга хайрханыхаа мєнх цасан усаар ундаалж єссєн болохоор бусдын газрын ногоо нь хvртэл амнаас унаж байгаа биз. Цогоо ахын тvнтгэр хар тvрийвч ямар vнэртэйг мэддэг болов уу. Уг нь Цогоо ахын л vнэр шvv дээ. Гэртээ харина гэхээс газар дэндvv ойртож, уулс хэтэрхий намсана. Дvv нартаа авсан хайрцаг ёотон хавирга холгоно.
5. Сар єнгєрлєє. "Цэнхэр Цогоогийн азаргатай адууг Цахирын хясаанд аянга ниргэчихэж гэнэ. Юм мєн ч нарийн учиртайяa. Хайран сайхан хурдан удмын адуу. Цэнхэр Цогоод хvлгийн тэнгэр аргагvй л гомдож дээ" гэж хєгшид хєєрєлдєн, буурал толгойгоо сэгсэрнэ. Шагай зээрд нь яасан бол гэж асуух гэвч євгєдєєс дальдарна. Ижилдээ ганц хурдан хvлэг vлдсэн юмсан. Хvлгийн тэнгэр гэдэг нь нvдтэй болов уу, vгvй болов уу гэж бодоход тарвага хошгирч, царцаа шаргин, нохой хуцаж сэтгэл vймvvлнэ.
6. Тэр нэгэн шєнє. Аав, Цогоо ах хоёр халамцуухан ярилцаж суув. Ээжийн цайны ааг ханхлана. Би тоононы даага тэгнэсэн хоёр цагаан одыг ширтэн, алин дээр нь хvлгийн тэнгэр байдаг бол гэж бодно. "Хvний буян худгийн ус хоёр хэмжээтэй дээ" гэж аав хэлнэ. "Яaдаг юм надад мєнгє хэрэгтэй. Нутгийн та нар л намайг ойлгохгvй болохоор би хаачих болж байна. Би уг нь захчины нутгаас нэг хvvхэн босгож ирэх гэсэн юмсан. Сайн ч хvний vр, сайхан ч хvvхэн. Хvний тийм vрийг авчраад би янгиа толхуулж, ямбуу эдлvvлж, адсага унуулахгvй гэсэндээ л гурван морио зарсан юм. Би хvнээ бодох уу, адуу бодох уу" гэж Цогоо ах цээж тvрэхэд уулын чинээ хар сvvдэрт нь унийн толгой vзэгдэхгvй болно.
7. Намайг дахин сэрэхэд. Тооно тэгнэсэн хоёр од хэлтийжээ. "Шагай зээрдэд хичнээн их vнэ хаясан гээч. Гэтэл Борхvv уйлаад салдаггvй. Ерєєсєє эхлээд л загалаа хvнд єгєхєд мэлтэлзvvлж эхэлсэн юм. Аргадаж, аашилж ядлаа. Сvvлдээ бvр дотор эвдрээд... тэгээд шагай зээрдээ аваад vлдсэн юм. Тэгтэл арван найман адууг минь хvйгээр нь аянга ниргэчихсэн мєртєє ганц шагай зээрд зvгээр шvv. Нєгєє хэдийгээ санадаг ч юм уу, адгуусны зєн ч юм уу, адуу захлаад, салж зогсоод нэг л биш байсан юм" гэх Цогоо ахын дуу сонсогдоно. "Эр хvний гундаж, гонсойж явах єдрийн алийг тэр гэхэв дvv минь" гэж аaв сэтгэл засна. Тэгснээ дууллаа.
Талын шар цэцэг нь
Сайхан нарандаа гандана гээд л Цогоо ах, аав хоёр хоолой нийлvvлэн цангинуулахад эрхлэн дагадаг бага зээрдийн минь мэл хар нvд тоонон зайцаар харагдаж, цоргио хонгор янцгаалт нь уулын чанадаас сонсогдов. Ай хєєрхий. Сайхан нарандаа гандах заяатай шар талын цэцэг ээ гэж...
8. Єглєє нь айргаар мялаалгасан юм шиг билэгт цагаан сортой, хана сайхан хавирга, хаан суудал ташаатай шагай зээрд морь манай шузганд уяатай байх юм гэж хэн ч санасангvй. Амгай зуузайд нь алд цэнхэр хадаг зvvгээд орхижээ. Шагай зээрд намайг танив уу, эвшээн тамшаагаад, толгойгоо єгєн маажуулах гэж шєргєєнє. Тэр тоолонд хадаг намирна. Мичид гудайлгаад мордсон Цогоо ах маань хаана дуулж яваа бол гэж санахад дуртмал нарны туяанд уул тал налайвч, тэртээ хєндийн хєх униар хvvхэн хутагтын хєєсєн гучин гурван шаргын тоос уу гэлтэй балартан суунаглана. Бор бор бялзуухай нь босон суун жиргэнэ.
9. Тав хоног єнгєрєв. Цогоо ахыг ятгаж, шагай зээрдийг нь буцаахаар мордсон аавын бараа дурангийн аманд тодорч, тодрох тусмаа томорно. Дэргэтэл хатирах мoрины салхинд шагай зээрдийн зуузайн дахь цэнхэр хадаг дэрвэлзэнэ. Уяан дээр угтсан ээжид хэлсэн vгийг нь сонсвол ирээд буцсаныхаа маргааш Цогоо ах сайхан захчин хvvхнийхээ нутаг руу аймаг дамжаад нvvгээд явчихсан байна гэнэ. Талд таана хэнзэлж, ууланд тошлог хvрэнтэж эхэлсэн тэр цагт орой дээрээ хоёр цохиотой Мєстийн их нуруу, уужим уужим судалтай монгол эмээл шиг эзгvйрч харагдаж билээ.

Далхаагийн Норов