Түүхт газар 2

Үргэлжлүүлнээ

Онон мөрөн МНТ-п нэр нь гардаг газруудаас хамгийн олон буюу 32 удаа гардаг. 1... Онон мөрний тэргүүнээ Бурхан Халдунаа нутаглаж бүхүйд төрсөн Батачихан ажгуу... 59, 97, 211-д Дэлүүн болдогийн тодотголоор 3 удаа гардаг. 106-д "Жамуха бас өгүүлрүүн: (Тэмүжин анд, Тоорил хан ах хоёрт өгүүл) хэмээн илгээхдээ... Тоорил хан ах морилохдоо, Бурхан халдуны өврөөр, Тэмүжин андыг дайрч ирж, Онон мөрний эх Ботохан бооржид болзолдъё..." хэмээн өшүүлж илгээв.
Онон мөрөн Хэнтийханы Бурхан халдун уулын яг ар дороос эх авч зүүн хойшоо 808 км урсаад ОХУ-ын Шилка мөрөнд цутгана. Манай улын нутагт 445 км урт урсах доод хэсгийг нь Онон-Балжийн Байгалийн Цогцолборт газрын зэрэглэлээр Улсын тусгай хамгаалтад аваад байна.

Монголын нууц товчоо МНТ-д тэмдэглэсэн нь: 202. "Төдий эсгий туургат улсыг шулуутгаж (нэгтгэж) барс жил (1206) Ононы тэргүүнээ хурж, есөн хөлт цагаан туг байгуулаад, Чингис хаанд хан цол тэнд өгөв." гэж дурдсан.
Энэ хөшөөг өнөөгийн Хэнтий аймгийн Биндэр сумын төвөөс урагш ойрхон Онон мөрний хөндийд х.ө 48℃ 36' 03, з.у 110℃ 36' 42-ын солбицолд d.m.d 1171 м өндөрт босгожээ.

Химурга горхи МНТ-д 4 удаа гардаг. 122-д "...эд бас Жамухаас хагацан хөдөлж, Тэмүжинийг Химурга горхины Айл харганад бууж бүхийд нийлэн буув" гэж дурддаг.
Химурга горхи гэдэг нь Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын нутаг өнөөгийн Жаргалантын гол мөн байх гэдэг. Энэ горхи нь өрнөөс 70 км урсаад өнөөгийн Хурх голд цутгадаг.
Хорхоног Жубур МНТ-д 6 удаа гардаг. 115-д " Тэмүжин, Тоорил хан, Жамуха гурав хамтарч,... Орхон, Сэлэнгэ хоёрын Талхун арлаас буцахдаа Тэмүжин, Жамуха хоёр хамтдаж, Хорхоног жубурыг зорин эргэв" гэж дурдсан.
Хорхоног жубурыг өнөөгийн Хэнтий аймгийн Биндэр, Өмнөдэлгэр сумын нутаг Хурхын голын энэ хориод км өргөн хөндийг мөн байх гэж үзнэ. Энэ нь Хулдгар хунаас зүүн, зүүн урагш залгаад үргэлжлэх нутаг.

Бүрги эрэг МНТ-д 6 удаа гардаг. 96-д "Сэнгүр горхиноос нүүж, Хэрлэн мөрний эх Бүрги эрэгт нутаглан буув. Чотан эхийн бэлэг хэмээн хар булган дах авч ирсэн бүлгээ" гэж дурддаг.
Бүрги эргийг одоогийн Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын нутаг Хэрлэн мөрний баруун гарт х.ө 47℃ 56' 22, з.у 108℃ 28' 31-ын солбицолд d.m.d 1421 м өндөрт орших өндөр эргийг мөн гэж үздэг. Энд Бүрги эрэг гэсэн жуулчны бааз бий. Бүрги эрэг гэсэн хөшөөг Хэрлэнгээс баруун тийш ойрхон босгосон. Бүрги эрэг нь Сэнгүр горхиноос баруун тийш 40-өөд км-т орших газар.
Айл харгана МНТ-д 3 удаа гардаг.
107-д "...... Тэмүжин Бүрги эрэгт байх тул мөрт буй хэмээн тэндээс хөдөлж Түнхлиг горхи өөд нүүж, Тана горхиноо Бурхан халдуны өвөрт бууж, Тэмүжин тэндээс цэрэг үүсгэж, Тоорил хан нэг түм, Тоорил ханы дүү Жаха гамбу нэг түм, бүгд хоёр түм цэрэгтэй Химурга горхины Айл харганад бууж бүхүйд нийлэн буув" гэж дурддаг.
Айл харганад зориулсан гэрэлт хөшөөг өнөөгийн Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын нутаг Жаргалантын голын хөндийд тэндэхийн буган чулуун хөшөөний дэргэд х.ө 48℃ 11' 50, з.у 109℃ 35' 50-ын солбицолд d.m.d 1278 м өндөрт босгосн байна. Энэ нь Бүрги эргээс зүүн хойш шуудаараа 90-д км, Хар зүрхний Хөх нуураас 60 шахам км зайтай байгаа газар.

Туулын Хар түн МНТ-д 7 удаа гардаг. 96-д " Ван ханд Тэмүжин хүрч өгүүлрүүн: (Эрт өдөр эцэгтэй минь анд бололцсон ажуу, иймд эцэг мэт буй за хэмээн, гэргий буулгахад инжинд ирсэн өмсгөлийг танд авч ирэв) хэмээн булган дахаа өгөв. Ван хан маш баясч өгүүлрүүн: ... 164-д "Чингис хаантай, Ван хан Туулын Хар түнд хурж, эцэг хүү хэмээлдэв.
Одоо Сонгины буланд Хэрэйд иргэний Ван ханы ордны буурь х.ө 47℃ 48' 06, з.у 106℃ 37' 30-ын солбицолд бий. Туул гол Бага Хэнтий нурууны зүүн урд хажуугаас эх авч Улаанбаатар хотын урд хэсгээр баруун тийшээ 819 км урсаж Орхон голд цутгадаг.

Хэрлэн мөрөн МНТ-д 11 удаа гардаг, үүний дөрвөн удаагийнх нь Бүрги эргийн тодотголоор гардаг. 94-д "Тэндээс (Сэнгүр горхиноос) Тэмүжин, Бэлгүдэй хоёр Дай Сэцэний Бөртэ үжинийг эрэн Хэрлэн мөрөн рүү одов" гэж дурдсан.
Хэрлэн мөрөн Хэнтийхан, Бурхан халдун уулнаас эх авч урагшаа, зүүн тийшээ 1264 км урсаж Хятад улсын нутаг дахь Далай нуурт цутгадаг. Манай улсын нутагт 1090 км зам туулна.